Welkom!
Op 31 oktober 2017, precies 500 jaar nadat Maarten Luther zijn 95 stellingen publiceerde en 300 jaar na de uitbreiding van het oude orgel met een vrij pedaal is het door Bernhardt Edskes gereconstrueerde barokorgel in gebruik genomen tijdens het openingsconcert van het Schnitgerfestival 2017. Onder leiding van Ton Koopman brachten het Luthers Bach Ensemble en solisten Tymen Jan Bronda en Robert Koolstra een programma ten gehore met o.a. de cantate 'Ein feste Burg' (BWV 80) van Johann Sebastian Bach en een concert van Joseph Haydn. In de dagen daarna was het orgel nog tijdens een aantal concerten zowel solistisch als in consort te horen. De concerten trokken een ruime publieke belangstelling en leidden tot enthousiaste reacties van de toehoorders. Het stemt het bestuur van onze stichting zeer tevreden dat onze inspanningen tot dit prachtige resultaat hebben geleid.
Het nieuwe barokorgel (klik om te vergroten).
Een verloren orgel
In het jaar 1699 gaf de beroemde Hamburgse orgelbouwer Arp Schnitger 'zijn' Lutherse Gemeente in Groningen1 een tweeklaviersinstrument met hoofdwerk en borstwerk ten geschenke. In 1717 werd - om het orgel te optimeren voor de gegroeide gemeente - volgens een plan van Schnitger een zelfstandig pedaal toegevoegd door meesterknechten uit zijn Groninger werkplaats, Jannes Radeker en Rudolf Garrels. Dit instrument is helaas in 1896 verdwenen toen de firma Petrus van Oeckelen en zonen een nieuw orgel plaatsten. Sinds 2001 kent de Lutherse Kerk weer een cantatepraktijk, vooral in de zogenaamde cantatediensten. Dit resulteerde in 2006 in de oprichting van het Luthers Bach Ensemble dat de intentie heeft (Bach-)cantates zo getrouw mogelijk volgens de historische tradities uit te voeren. Het nu opgeleverde barokorgel is hiervoor mede door het vrijstaande continuo-manuaal bijzonder geschikt.Reconstructie
Uitgangspunt voor de reconstructie was de situatie van 1717 waarbij echter gekozen is voor disponering van een Praestant 8' in plaats van een Praestant 4' als basisregister van het orgel. Bronnenonderzoek leverde de afmetingen en omvang van het voormalige instrument op en verder de verrassende lage toonhoogte (de zogenaamde 'Kammerton', vermeld in het contract met Garrels en Radeker). Deze toonhoogte maakt het orgel bij uitstek geschikt voor het samenspel met barokke instrumenten. De dispositie is via een aantal bronnen overgeleverd. Op basis van de afmetingen en het orgel-type (Hoofdwerk, Borstwerk en Pedaal) fungeerde het Schnitger-orgel van Pellworm als 'leverancier' voor het ontwerp van het orgelfront. De opbouw en volledige intonatie van het orgel heeft plaatsgevonden tussen eind april en half oktober 2017. Tijdens deze periode zijn er nog een aantal wijzigingen doorgevoerd ten opzichte van de oorspronkelijke plannen.Ten eerste is er door de orgelbouwer een extra register geschonken, de Praestant 4' van het Borstwerk, gefinancierd uit de nalatenschap van zijn broer, de beroemde organoloog wijlen Dr. Cornelius H. Edskes. Dit register geeft het orgel veel extra registratiemogelijkheden en maakt het Borstwerk plenum tot een evenwichtige en volwaardige pendant van het Manuaal plenum.
Verder werd besloten om de geplande Vox Humana 8' van het Manuaal te vervangen door een Fagot 16'. Hiervoor waren een aantal overwegingen. Allereerst heeft het orgel met de Dulciaan 8' van het Borstwerk al een 8-voets tongwerk dat solistisch is te gebruiken. Overigens kan de Fagot 16' een octaaf hoger gespeeld uiteraard ook op een dergelijke manier ingezet worden. Verder zou de Vox Humana aan de achterkant van het orgel dicht bij een aantal ventilatieopeningen in de achtermuur komen te staan die het op stemming houden van dit kortbekerige register lastiger maken. De Fagot 16' voegt daarnaast zeer veel toe. Het register kan prachtig toegevoegd worden aan het Manuaal plenum om dat een 16-voets basis en daarmee extra gravität te verlenen. Verder is het als continuo-register in de concertpraktijk waarin het orgel veel ingezet zal worden uitermate waardevol. Een Fagot (of Dulciaan) 16' past ook uitstekend in het klankconcept van Schnitger die een dergelijk register zeer regelmatig disponeerde bij een orgel van deze omvang (bv. bij het orgel van de naburige Pelstergasthuiskerk waarvan de Fagot 16' als model gediend heeft, Cappel, Lüdingworth).
De Siffluit 4' van het Manuaal die in de overgeleverde disposities wordt vermeld is niet gebouwd. Schnitger heeft zo'n register verder nooit gebouwd en het is niet onaannemelijk dat er in de overgeleverde disposities een (overschrijf)fout zit en dat het in werkelijkheid een Spitsfluit 4' betrof. Dit register was bij Schnitger heel gebruikelijk bij een orgel van deze omvang (Pellworm heeft het ook) en is hier dan ook gebouwd.
Met betrekking tot de samenstelling van de vulstemmen is na uitgebreide luisterproeven in de kerk besloten de Mixtuur van het Manuaal vijf tot zes sterk te maken, die van het Pedaal vijf sterk en de Scherp van het Borstwerk vier sterk.
In de laatste fase van de opbouw is nog besloten om - evenals in Pellworm - cymbelsterren toe te voegen. Hiervoor was nog een anders loos gebleven registertrekker beschikbaar.
Eén van de gerestaureerde putti.
De dispositie
| Manuaal | Borstwerk | Pedaal |
|---|---|---|
| 1. Praestant 8' | 1. Gedekt 8' | 1. Bourdon 16' |
| 2. Holpyp 8' | 2. Praestant 4' | 2. Praestant 8' |
| 3. Octaav 4' | 3. Blockfloyt 4' | 3. Octaav 4' |
| 4. Spitsfloyt 4' | 4. Octaav 2' | 4. Mixtuer V |
| 5. Nasat 3' | 5. Waldfloyt 2' | 5. Basuyn 16' |
| 6. Octaav 2' | 6. Quint 1 1/2' | 6. Trompet 8' |
| 7. Sexquialter II | 7. Scharp IV | 7. Cornet 2' |
| 8. Mixtuer V-VI | 8. Dulciaan 8' | |
| 9. Fagot 16' | ||
| 10. Trompet 8' |
Drie afsluiters, tremulant, cymbelsterren, schuifkoppel, toonhoogte a1 = 415 Hz.
Vanuit praktisch oogpunt is er een separaat continuo-klavier gebouwd en mechanisch aangehangen aan het Manuaal waarmee dit vanuit de positie van cantor(-organist) bespeeld kan worden. Dit klavier beschikt over een zestal registerzwaarden waarmee vier registertrekkers van het Manuaal (P8, H8, O4, O2) en twee registertrekkers van het Borstwerk (G8 en B4) door de bespeler bediend kunnen worden.
De kast is vervaardigd uit massief kwartiers gezaagd eikenhout en voorzien van snijwerk in de stijl van Jan de Rijk. Zij sluit daarmee goed aan op het interieur van de kerk. Twee - zeer waarschijnlijk - door (het atelier van) Jan de Rijk voor het oorspronkelijke orgel gesneden beelden van musicerende engeltjes zijn aangekocht, gerestaureerd en op het orgel teruggeplaatst. Zij hebben gezelschap gekregen van een broertje dat nieuw gemaakt is (kopie van één van de originele putti). De gesneden deuren van het borstwerk zijn een kopie op kleiner formaat van de borstwerkdeuren van het Schnitger-orgel van de Der-Aa kerk, oorspronkelijk gebouwd voor de Akademie-kerk. Ze bevatten twee adelaars, zoals die ook in het stadswapen van Groningen voorkomen. De kast is gekleurd met behulp van een substantie verkregen door het uitkoken van eikenhoutsnippers met ammonia en vervolgens van een kleurloze bijenwaslaag voorzien. De labia, cymbelsterren en trompetjes van de putti zijn verguld met 23.75 karaats bladgoud.
De ondertoetsen zijn belegd met been en de boventoetsen vervaardigd uit massief ebbenhout. De kunstig gesneden bakstukken annex koppelvoluten zijn van buxushout. De ebbenhouten registerplaatjes zijn voorzien van een handgeschaafd profiel en de registernamen zijn handgeschilderd met bladgoud.
We zijn er nog niet...
Ondanks dat het orgel er nu staat kunnen we nog niet op onze lauweren gaan rusten. De orgelbouwer heeft ons zeer coulant uitstel van betaling verleend voor het laatste gedeelte van de bouwsom. Uw financiële steun is voor ons daarom nog steeds van uitermate groot belang. Er zijn diverse manieren om ons te steunen. U kunt pijpen van het orgel adopteren, er is hier nog steeds een ruim aanbod. Verder zijn er in onze winkel diverse zaken verkrijgbaar waarvan de opbrengst geheel ten goede komt aan het orgel, zoals speciale Schnitger-wijn, een prachtige CD van Wolfgang Zerer en een boek over het orgel van Victor Timmer. Daarnaast is het mogelijk het orgel tegen een vergoeding te bespelen.Actuele informatie met betrekking tot het resterende tekort vindt u hier. Als we dit tekort weten weg te werken zal het orgel nog van prachtige gesneden zijvleugels voorzien kunnen worden!
1. Hier kerkten Schnitger (wanneer hij in Groningen verbleef), zijn medewerkers en zijn opvolgers. Albertus Anthoni Hinsz is in deze kerk begraven.↩